اگر به سفرهای ماجراجویانه و تاریخی به اعماق دنیای باستان علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌دهیم در این سفر ما را همراهی کنید؛ چراکه کجارو تصمیم دارد سفری به یکی از شهرهای باستانی در دل تاریخ داشته باشد و بنایی حیرت‌انگیز و به یادگار مانده از عصر ایلامی‌ها را معرفی کند. این شهر دوراونتاش یا چغازنبیل نام دارد که معبدی حیرت‌انگیز را در قلب خود جای داده و نخستین اثر تاریخی ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
معرفی چغازنبیل
منبع عکس: یونسکو
اگر نام ایلامی‌ها را شنیده باشید و کمی با این تمدن باستانی و تاریخ آن آشنا باشید، پس حتما نام چغازنبیل نیز به گوشتان خورده است یا حتی آن را دیده‌اید. محوطه چغازنبیل در واقع یک شهر به‌جای مانده از دوره ایلامی است که ۱۰۰ هکتار وسعت دارد. زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل بنایی مطبق، شگفت‌انگیز، شاخص و مهم‌ترین بنای باقی‌‌مانده از این شهر باستانی است. این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد به دستور یکی از قدرتمند‌ترین پادشاهان ایلامی ساخته شد و در سال ۶۴۰ پیش از میلاد، به فرمان آشور بانی پال، پادشاه آشوری‌ها در جنگ با هومبان هالتاش، آخرین شاه ایلام ویران شد. چنانچه در کتیبه‌ای آمده است:
من زیگورات شوش را که از آجرهایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم … معابد عیلام را با خاک یکسان کردم … شوش را تبدیل به یک ویرانه کردم … ندای انسانی و بانگ شادی به دست من از آن جا رخت بربست...
با توجه به اهمیت و ارزشمندی چغازنبیل، در دی‌ماه سال ۱۳۴۸ یک اثر ملی شناخته شد و در سال ۱۹۷۹ میلادی به‌عنوان نخستین میراث جهانی ایران در فهرست میراث یونسکو به ثبت رسید. در ادامه از این بنای شگفت‌انگیز بیشتر خواهیم گفت.
علت نام‌گذاری معبد چغازنبیل
عکاس: هادی واقفی
زمانی که چغازنبیل کشف شد و پیش از کاوش‌های علمی و باستان‌شناسی این محوطه، یک تپه بزرگ و شبیه یک سبد برگشته بود به همین دلیل به نام محلی چغازنبیل معروف شد. این اسم مرکب از دو واژه «چُغا» که در زبان لری به آن تپه می‌گویند و «زنبیل» به معنی سبد است؛ اما نام اصلی این مکان بر اساس کتیبه‌ها و آجرنوشته‌های به دست آمده از این محوطه، به زبان ایلامی «ال- اونتاش» (Al Untash) و به زبان اکدی «دور اونتاش» (Dur Untash) است. در همین کتیبه‌ها آمده که این شهر در دوران اوج شکوه و عظمت ایلام به دستور اونتاش ناپیریشا، یکی از پادشاهان مقتدر این امپراتوری بنا شده است؛ به همین دلیل آن را ال اونتاش یعنی شهر یا قلعه اونتاش می‌گفتند.
داستان چغازنبیل
عکاس: خلیلی
امپراتوری ایلام پیش از به حکومت رسیدن مادها در ایران حکومت می‌کردند. یکی از پادشاهان معروف این امپراتوری به نام اونتاش گال، در سال ۱۲۵۰ پیش از میلاد دستور ساخت شهری مذهبی و سلطنتی به نام دوراونتاش در نزدیکی رودخانه دز و شهر باستانی شوش صادر کرد. این شهر و معابد آن برای پرستش دو خدای بزرگ و حامی امپراتوری ایلام یعنی ناپیریشاه (خدای شهر انشان) و این شوشینک (حامی شهر شوش) احداث شده و در مراسم‌های آیینی پذیرای زائران بود و سکونت دائمی نیز در آن وجود داشته است. در این شهر سه حصار تو در تو ساخته شده است که هفت دروازه دارد و در فاصله بین هر دو حصار کاخ‌ها، بناها، معابد و سازه‌های متعددی قرار دارند.
محله شاهی
بین حصار بیرونی و حصار میانی، محله شاهی قرار دارد. بناهای این محدوده شامل كاخ شماره سه، كاخ شماره دو، كاخ-آرامگاه و معبدی خشتی به نام نوسكو، واحدهای مسکونی ساده در شمال و قبور پراکنده است. کاخ-آرامگاه دارای پنج سرداب آجری است که در زیر سه اتاق آن قرار دارد و از آجر و ملات، قیر طبیعی و گچ ساخته شده‌اند. از این کاخ آجرهای لعابدار منقوش، نقاشی‌های دیواری، گل‌میخ‌های لعابدار، تابلوی‌های تزیینی موزاییکی، درهای تزیین شده با شیشه‌های رنگی و حوضچه سنگی یافت شد.
محله تمنوس
فاصله میان حصار میانی تا حصار درونی، محله تمنوس یا محوطه مقدس نام دارد. در این محدوده معابد متعددی برای الهه‌ها و خدایان ایلامی و خدایان فرهنگ‌های دیگر وجود داشته و به همین دلیل مقدس شمرده می‌شود. در این محله ۱۰ معبد کشف شده و از آن‌ها آجرهای کتیبه‌دار به‌همراه نام خدایانی که معابد به آن‌ها اهدا شده، به دست آمده است. با توجه به همین اسناد کتبی، معابد بیشتری برای این محله طراحی شده بود که ساخت آن‌ها به‌علت مرگ شاه نیمه‌کاره رها شد.
در سمت شرقی این محله، چهار معبد وجود دارد که متعلق به ایزدان پینیکیر، ایم (اداد)، شلا، شیموت و نین الی (بلت الی) و در پایان به نپراتپ هستند. این معابد به‌عنوان معابد شرقی شناخته می‌شوند. دو معبد ساده و چهارگوش از دیگر معابد تمنوس هستد که در فاصله نزدیکی از حصار درونی ساخته شده‌اند.
زیگورات چغازنبیل یا معبد چغازنبیل
منبع عکس: یونسکو
زیگورات چغازنبیل مهم‌ترین و بلندترین بنای شهر اونتاش گال است که به‌صورت چهارگوش در پنچ طبقه و به ابعاد ۱۰۵ در ۱۰۵ متر بنا شده است که به‌صورت هرم از پایین به بالا کوچک‌تر می‌شد و بر بلندای آن معبد کوچکی قرار داشت. ارتفاع این معبد ۵۲ متر بوده که در حال حاضر تنها ۲۵ متر آن در دو و نیم طبقه باقی مانده است.
مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل
منبع عکس: یونسکو
ساخت زیگورات چغازنبیل در دو مرحله صورت گرفته است. در مرحله اول زیگورات روی سکویی با اضلاعی به طول ۱۰۵ متر ساخته شد و شامل یک حیاط مرکزی مربع بود که پیرامون آن رواق‌ها و اتاقی‌های باریک قرار داشت. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر از بیرون بوده است.
در مرحله دوم، ورودی رواق‌ها و ورودی اتاق‌هایی که از حیاط مرکزی دسترسی داشتند، مسدود شده و حیاط با خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده که به‌ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را شکل داده‌اند؛ در واقع پی هر سه این طبقات از کف طبقه اول شروع می‌شود.
بنابراین زیگورات چغازنبیل بنای خشتی است که روی آن را با آجر پوشانده‌اند. روی طبقه چهارم، معبد کوچک اعلی به‌صورت یک اتاق ساخته شده بود. این معبد اعلی یا همان کوکونوم Kukunum به ناپیریشا، یکی از خدایان بزرگ مردم نواحی مرتفع ایلام تقدیم شده است. شمار کمی از افراد والامقام و کاهنان اجازه ورود به این بخش را داشتند. امروزه معبد اعلی وجود ندارد و تنها گل میخ‌ها و آجرهای لعابداری از آن باقی مانده است.
معماری زیگورات چغازنبیل
منبع عکس: یونسکو
زیگورات چغازنبیل دارای چهار دستگاه پلکان است که همگی به ورودی طبقه اول وصل بودند و با استفاده از پلکان جنوب غربی می‌توانستند به طبقات بالاتر راه پیدا کنند. تعداد پلکان‌های آجری و سنگ‌چین زیگورات تقریبا یکسان به‌نظر می‌رسد و فقط در جاهایی که زمین شیب داشته، تعداد آن‌ها متفاوت بوده است. این پله‌ها آجری هستند و با لایه‌ای از سنگ‌چین حفاظت می‌شدند.
روی بخش‌هایی از پلکان‌ها که در نهایت به معبد اعلی می‌رسید، طاق‌های هلالی ساخته‌اند و برخی از قسمت‌ها نیز به‌منظور داشتن نور، فاقد طاق است. در اطراف ورودی‌ها مجسمه حیوانات به‌عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شد که دو نمونه از این مجسمه‌ها در کاوش‌ها پیدا شدند. یکی مجسمه شیردال یا شیر عقاب است که در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر که در موزه ایران باستان می‌توانید از آن دیدن کنید.
جالب بدانید که زیگورات دارای ناودان نیز بوده تا آب باران به آن آسیب وارد نکند. در هریک از دیوارهای طبقه اول چهار ناودان وجود دارد که آب‌های سطح را جمع می‌کنند و یک ناودان نیز آب‌های پلکان و درها را دفع میکند. این ناودان‌ها وقتی به سطح مصطبه می‌رسند، به‌صورت آبراهی سرپوشیده با طاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر سمت طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه اول وصل می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند و در بعضی قسمت‌ها برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، آن‌ها را به‌صورت پلکانی می‌ساختند.
صحن زیگورات چغازنبیل
عکاس: خلیلی
دورتادور زیگورات چغازنبیل را صحن و حیاط در برگرفته که با آجر و خرده سفال مفروش شده است و در آن بناها و سازه‌های متعددی قرار دارد.
صحن شمال شرقی: این صحن وسیع‌ترین صحن زیگورات است که محل تجمع مردمان عادی بوده است و پودیم یا همان سکوی اجتماعات دارد. در این صحن پایه آجری مدوری دیده می‌شود که احتمالا برای نصب کتیبه‌ها یا مجسمه‌ها به کار می‌رفته‌اند و عده‌ای آن را ساعت خورشیدی می‌دانند. سه سکوی مربع مزین به آجرهای لعابدار و چاه دفع آب از دیگر بناهای این بخش هستند.
صحن شمال غربی: چندین معبد، نیایشگاه و کارگاه، پایه آجری مدور، دو حلقه چاه و سکوهای اهدای نذورات از بناهای این قسمت هستند. معابد صحن شمال غربی متعلق به ناپیریشا یا گال، کریریشا، و ایشنی کرب از الهه‌های ایلامی و از مهم‌ترین معابد این شهر هستند. معبد كريريشا و معبد اين شوشينک تنها معابدی هستند كه نمای آجری دارند. در ديوارها، ورودی‌ها و سكوهای دو معبد ایشنی کرب و کریریشا، آجرهای كتيبه‌دار به دست آمده که نشان می‌دهند اين معابد به دست اونتاش ناپيرشا ساخته شده‌اند.
صحن جنوب غربی: این صحن از ديگر صحن‌ها كوچک‌تر است و ممکن است دسترسی به معبد اعلی از پلكان اين بخش زيگورات بوده است. پایه آجری مدور و سه نیایشگاه كوچک در این بخش وجود دارند. از اين نیایشگاه‌ها استوانه‌هايی از جنس سنگ يا خمير شيشه، قطعات زره يا جوشن، دشنه‌های مفرغی، پيكرک‌های حيوانات مانند گراز، گاو نر و كبوتر به دست آمده است.
صحن جنوب شرقی: در این صحن سکوهای خشت پخته و شیب‌دار دیده می‌شود که ردیفی کنار هم قرار دارند و روبه‌روی آن‌ها، یک خمره در کف جاسازی کرده‌اند. احتمالا این بخش برای قربانی کردن حیوانات باشد.
زیگورات چیست؟
منبع عکس: یونسکو
زیگورات که در زبان سومری زیقورات و در ایلامی زیقورتو نام دارد؛ نوعی معماری مذهبی و آیینی در دنیای باستان است که ساختاری برج مانند و قیفی شکل دارد. زیگورات‌ها در واقع معبدی طبقه طبقه بودند که انسان را به خدایان نزدیک‌تر می‌کردند. این بناها در دوره‌هایی بابلی‌ها و آشوری‌ها در بین‌النهرین و در دوره ایلامی‌هادر ایران ساخته شده‌اند.
چغازنبیل با نمونه‌های مشابه فرق دارد و تفاوت زیگورات چغازنبیل با زیگورات‌های بین‌النهرین در این است که طبقات فوقانی زیگورات‌ها روی طبقات تحتانی بنا می‌شدند؛ اما در چغازنبیل به‌گونه‌ای است که تمام طبقات شالوده مجزا دارند و همه آن‌ها از کف زمین ساخته شده‌اند.
آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های چغازنبیل
منبع عکس: یونسکو
آجرنوشته‌ها و کتیبه‌های چغازنبیل نقش بسزایی در معرفی و شناخته شدن این بنای عظیم و شگرف دنیای باستان دارند. مجموعه‌ای از هزاران کتیبه که بخشی از آن‌ها زیگورات چغازنبیل را همچون کمربندی در میان گرفته‌اند و بخشی نیز روی آثار و اشیای دیگر نوشته شده‌اند. این کتیبه‌ها به خط و زبان عیلامی هستند. در نوشته‌ها به‌دلایل ساخت زیگورات، نام سازنده، مصالح و تزیینات اشاره شده است. ترجمه یکی از این کتیبه‌ها چنین است:
من اونتاش نپيريشا با آجرهای طلايی رنگ، نقره‌ای رنگ، سنگ‌های عقيق سياه، سنگ‌های سفيد و سنگ‌های... اين معبد مطبق را ساختم و به خدايان نپيريشا و این‌شوشینیک از محله مقدس هديه كردم. كسی كه آن را ويران كند و كسی كه آجرهای آن را منهدم كند، کسی كه طلا و نقره‌اش را، سنگ‌های عقيق سياه، سنگ‌های سفيد و سنگ‌های... و آجرهايش را بر دارد و به محل ديگری ببرد، باشد كه نفرين خدايان محله مقدس نپيريشا، اينشوشينک و كريريشا بر سرش نازل شود و باشد كه نسل او در زير خورشيد برچيده شود.
تاکنون چیزی در حدود ۶,۵۰۰ قطعه از این آجرها خوانده شده است و در متن تمامی آن‌ها نام اونتاش گال دیده می‌شود و این نشان می‌دهد که این شهر و معبد، به دستور این پادشاه ساخته شده است.
شگفتی‌های چغازنبیل
عکاس: فرشید بلوری
معماران ایلامی مکان شهر چغازنبیل را کاملا هوشمندانه و با توجه به عوارض طبیعی انتخاب کردند و حتی طرح و نقشه نیز داشتند. این شهر در فاصله نزدیکی از رودخانه دز قرار دارد و امکان بهره‌برداری از آب رودخانه را فراهم می‌کرد. همچنین قرار گرفتن روی برجستگی طبیعی، خطر سیلاب‌ها و طغیان‌های رودخانه را نیز دفع می‌کرد و پشته‌های طبیعی، مانند دیوار از دوراونتاش در برابر طغیان‌های رودخانه حفاظت می‌کرد. جالب است بدانید در شرایطی که هوا خوب و صاف بوده است از بالای زیگورات می‌تواستند شهر باستانی شوش را ببینند.
مهندسان و معماران ایلامی با جهت‌های چهارگانه جغرافیایی آشنا بودند به‌گونه‌ای که هر یک از اضلاع زیگورات به‌سمت جهت‌های اصلی شمال، جنوب، شرق و غرب ساخته شده‌اند.
یکی دیگر از شگفتی‌های چغازنبیل سازه آبی یا سیستم دفع آب است. ابتدا این سازه را تصفیه‌خانه می‌دانستند که آب جمع شده در خارج از حصار شهر را با توجه به قانون ظروف مرتبط تصفیه می‌کرده و از طریق کانال‌ها در حوضچه کوچک درون شهر جاری می‌ساخته و مردمان از این حوضچه، آب مورد نیاز خود را تأمین می‌کردند. اما بر اساس پژوهش‌های جدید، این سازه برای دفع آب‌های سطحی درون محوطه شهر به کار می‌رفته است و آب‌های حاصل از بارندگی را از داخل شهر به بیرون هدایت می‌کرده است. در دیوار بیرونی شهر نیز دو سازه مشابه وجود دارد اما به‌شدت آسیب دیده‌اند.
اولین نمونه‌های شیشه‌گری ایران از هزاره دوم پیش از میلاد در چغازنبیل به دست آمده است. این یافته‌ها مفتول‌های شیشه‌ای هستند که به‌عنوان جزیی از درها و پنجره‌های معبد چغازنبیل به کار می‌رفتند. این اشیا که به‌صورت انبوه و با ابعاد یکسان تولید می‌شدند، نشان از دانش و توانایی ایلامی در به کارگیری مواد خام و تولید اشیای شیشه‌ای است.
چغازنبیل چگونه کشف شد؟
منبع عکس: پایگاه جهانی چغازنبیل
داستان کشف معبد چغازنبیل به سال ۱۹۳۹ میلادی برمی‌گردد. در این سال گروهی از اعضای شرکت نفت ایران و انگلیس در حین بازدید هوایی در حوالی محوطه چغارنبیل بودند که متوجه تپه بزرگ و محصور در میان دو دیوار می‌شوند. یکی از زمین‌شناسان این گروه به نام براوان Brown از سطح محوطه چندین آجر کتیبه‌دار جمع‌آوری میکند و وجود چنین تپه‌ای را به هیئت باستان‌شناسی که در شوش مشغول کاوش بودند اطلاع می‌دهند.
از این زمان توجه باستان‌شناسان فرانسوی به اين محوطه جلب می‌شود. در سال ۱۹۳۵ میلادی اولين بازديد باستان‌شناسان از اين محوطه توسط دو نفر از اعضای هيئت باستان‌شناسی فرانسوی به نام‌های ون در ميير (Meer) و لویی لوبرتون (Louis Le Breton) انجام شد. پس از بازديدهای اوليه، کاوش‌های علمی در این محوطه آغاز شد که تا دهه‌های اخیر ادامه داشت. عمده كاوش‌هايی كه به شناخت بیشتر از شهر دوراونتاش منجر شد، توسط هيئت رومن گيرشمن؛ باستان‌شناس فرانسوی صورت گرفت.
چغازنبیل کجاست؟
چغازنبیل در استان خوزستان قرار دار دارد و یکی از جاهای دیدنی شوش به شمار می‌رود. این معبد در ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش و ۳۵ کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر در نزدیکی منطقه باستانی هفت تپه واقع است.
عکاس: ایمان زمهریر
مسیر دسترسی چغازنبیل
اثر جهانی چغازنبیل از طریق مسیر جاده شوش به اهواز قابل دسترسی است. همچنین با در پیش گرفتن جاده شوشتر به هفت تپه یا همان جاده کشت و صنعت کارون می‌توانید به چغازنبیل برسید.
- آدرس چغازنبیل: استان خوزستان، ۴۵ کیلومتری جنوب شهر شوش (مشاهده روی نقشه)
نکاتی که در بازدید از چغازبیل باید بدانید
منبع عکس: پایگاه جهانی چغازنبیل
چغازنبیل میراث جهانی است که متعلق به همه است؛ خواهشمند است که در بازدید از این محوطه نکات زیر را رعایت کنید تا این اثر ارزشمند برای نسل‌های آینده نیز باقی بماند.
- در این محوطه سرويس بهداشتی، نمازخانه و آبسردكن وجود دارد.
- محوطه ميراث جهانی چغازنبيل بوفه مواد خوراكی و مغازه ندارد بنابراین آب به‌همراه داشته باشید.
- تهیه بلیط به‌صورت اینترنتی و از طریق درگاه‌های ذکر شده در سایت پایگاه جهانی چغازنبیل امکان‌پذیر است.
- کشیدن سیگار و ریختن زباله در سراسر عرصه ممنوع است.
- ورود با کفش پاشنه میخی و آسیب زننده به محوطه زیگورات ممنوع است.
- در زمان بارندگی و تا حداقل۱۲ و حداكثر ۲۴ ساعت پس از آن، بازديد از محوطه، به دليل جلوگيری از آسيب رسيدن به كف فرش آجری و ساختارها ممنوع است. <li style="box-sizing: border-bo
